1917: Halifax Explosion

Halifax is een grote stad in de Canadese provincie Nova Scotia. De haven van Halifax is een van de weinige Canadese havens die het hele jaar door ijsvrij is. De stad wordt tijdens de Eerste Wereldoorlog, die duurt van juli 1914 tot november 1918, gebruikt voor militaire doeleinden. Oorlogsvoorraden en troepenschepen worden naar het Europese vasteland geëxporteerd en gewonden worden over zee teruggebracht naar het relatief veilige Canada. Halifax heeft een goed spoornetwerk en een groot achterland, vanwaar vele grondstoffen naar de stad kunnen worden vervoerd. De economische situatie is aantrekkelijk waardoor steeds meer arbeiders naar Halifax verhuizen.

De haven van Halifax wordt tijdens de Eerste Wereldoorlog druk bezocht, iets waar het niet helemaal op berekend is. De haven kent een bocht waar de doorvoer relatief smal is, 'The Narrows' genaamd. De plotselinge bedrijvigheid zorgt er niet zelden voor dat twee schepen elkaar in het smalle gedeelte moeten passeren. Om dat zonder al te veel problemen te laten verlopen, gelden er regels: houd rechts en laat door signalen weten wat je van plan bent te doen en 'respecteerde signalen van een ander’.

Het Noorse vrachtschip SS Imo vertrekt op 6 december 1917 rond 07:30 via de rechter vaargeul de haven uit. Het komt een Amerikaans schip tegemoet dat de haven invaart en wil aanleggen aan de zuidzijde van de versmalling. De beide kapiteins besluiten de regels te negeren en passeren elkaar niet aan de linker-, maar aan de rechterzijde. Zonder problemen varen de schepen langs elkaar heen. Verder naar de uitgang van de haven komt de Imo langs een ander schip: de Stella Maris. Om ook dit schip te ontwijken, blijft Imo aan de andere kant van de haven varen. En dan gaat het mis. Het Franse vrachtschip Mont Blanc is de haven in gevaren. Het Franse schip is zwaar beladen met explosief materiaal, maar heeft geen rode waarschuwingsvlag gehesen. Mont Blanc vaart over rechts de haven binnen, volgens de afspraak waar Imo vanaf is geweken. Te laat merken de schepen elkaar op. Met fluit- en hoornsignalen proberen de kapiteins elkaar voor botsing te behoeden, maar tevergeefs.

Aimé Le Medec, die de Mont Blanc bestuurt, geeft opdracht om naar bakboord te sturen om het naderende schip te ontwijken. De kapitein van de Imo geeft opdracht het schip te stoppen, volgens sommige bronnen zelfs achteruit te laten varen. Omdat het Noorse vrachtschip echter nog veel vaart heeft en het andere schip snel uitwijkt, ontstaat er een schroefeffect waardoor de Imo in dezelfde richting drijft als de Mont Blanc en de boeg van de Imo zich in de stuurboordzijde van de Mont Blanc boort. Hoewel het ruim aanvankelijk niet beschadigd raakt, stromen vaten met explosief benzeen en picrinezuur leeg in de Mont Blanc en ontstaat er een vonkenregen. De bemanning van het Noorse schip probeert los te komen, waardoor de vonkenregen overspringt op het dek van het Franse schip, dat al gauw in lichterlaaie staat. Door de grote hoeveelheid brandbaar materiaal is de bemanning van Mont Blanc niet in staat het vuur onder controle te krijgen. Wegens de kwetsbare lading krijgt de bemanning opdracht het schip te verlaten, de kapitein doet hetzelfde en de veertig bemanningsleden komen veilig aan wal.

Het brandende schip is echter nog altijd in de haven. Andere schepen in de haven ondernemen pogingen om het schip te blussen en uit de richting van de stad te krijgen. Ondertussen probeert men om de Mont Blanc te laten zinken, maar zonder resultaat. Het brandende schip drijft af richting de stad.

Toeschouwers drommen samen op de kade om te kijken naar de vlammenzee die het schip verteert. Door de vaart die het vaartuig nog altijd heeft, drijft het af richting de kust, waar de brand overspringt. Rond negen uur explodeert de lading van het Franse vrachtschip. Brokstukken vliegen in de rondte, een vuurregen daalt neer op het land en de enorme klap doet ruiten in de verre omgeving uit hun kozijnen springen. De ontploffing is zo hevig dat er een tsunami en een schokgolf ontstaat, waardoor grote delen van het land worden overspoeld. Het Noorse vrachtschip wordt op de kust bij Dartmouth geworpen. Het grootste deel van de bemanning komt hier bij om het leven. Vele straten gaan in vlammen op en een groot aantal mensen raakt gewond door de klap, rondvliegend puin en de hoge golven.

Door de harde klap en de reikwijdte van het puin verspreidde het nieuws over de ramp zich snel. Nabijgelegen dorpen en steden, waaronder Boston, stuurden hulptroepen. Nog iedere kerst schenkt de provincie Nova Scotia een symbolische kerstboom aan Boston als dank voor de hulp die op gang kwam na de explosie. Soldaten in de omgeving van Halifax richtten barrakken in om de bijna achtduizend mensen op te vangen die door de explosie hun huis waren kwijtgeraakt. Oorlogsvoertuigen werden ingezet om gewonden te transporteren. Er vielen naar schatting tweeduizend doden en nog eens negenduizend mensen raakten gewond. Duizenden huizen in de omgeving werden volledig vernietigd of (zwaar) beschadigd.

De grote vraag die nog altijd bestaat is: hoe heeft deze ramp kunnen gebeuren? Wie is er schuldig aan de explosie? En hoe kon een boot met zo veel explosieve lading zonder voorzorgsmaatregelen de haven invaren? Omdat de aanvaring plaatsvond in een tijd van oorlog, dacht men aanvankelijk aan een Duitse aanval: Duitsland had niet lang daarvoor een duikbotenoorlog op touw gezet waardoor schepen op de Atlantische Oceaan niet langer veilig waren. De angst die men had voor een Duitse aanval werd versterkt door de explosie: Duitsers in Halifax werden opgespoord en opgepakt, de kapitein van SS Imo werd gevangengenomen omdat men hem verdacht van spionage. Meerdere onderzoeken werden ingesteld om de schuldvraag te beantwoorden. Een eerste onderzoek legde de verantwoordelijkheid neer bij zowel de Noorse als de Franse kapitein. Deze uitspraak werd echter door het Britse hooggerechtshof geseponeerd. Een volgend onderzoek, dat op 4 februari 1918 werd gepresenteerd, legde alle schuld bij de leiding van de Mont Blanc. Verschillende opvarenden, onder wie de kapitein, werden veroordeeld voor doodslag, maar later weer vrijgesproken.

De Canadese regering schonk Halifax achttien miljoen dollar om de schade te helpen dekken. De Britse regering gaf vijf miljoen. Binnen zeven weken na de ramp werden drieduizend beschadigde huizen goeddeels hersteld, het puin geruimd en plannen gesmeed om Halifax opnieuw op te bouwen. Een klein brokstuk van een schip of naburig gebouw dat zich in de muur van de St. Paul’s Church had geboord is echter nooit verwijderd, zodat de explosie in de haven van 'the shattered city' nooit vergeten zou worden.

Meer weten? Shattered City: The Halifax Explosion is een tweedelige mini-serie die een (fictief) beeld schetst van de havenramp.