1945: De oprichting van de Verenigde Naties

Al na de val van het Romeinse Rijk waren er mensen die Europa wilden verenigen. De Middeleeuwen waren een tijd van verwarring en onenigheid, en dat stond een welvaartsgroei in de weg. In de vijftiende en zestiende eeuw kwam men dichtbij de vereniging die Europa het machtigste rijk ter wereld moest maken. Karel V veroverde, op kosten van zijn pas ontdekte koloniën in Amerika, een groot deel van Europa. Maar onder andere de Nederlanden gooiden roet in het eten door tachtig jaar te vechten voor onafhankelijkheid. Daarna viel het eens zo machtige rijk van Karel uit elkaar en gingen allerlei landen elkaar beconcurreren om de machtigste en rijkste van Europa te worden. Het nieuwe hoogtepunt op het gebied van verdeeldheid was de Eerste Wereldoorlog. Deze oorlog ontstond door de onenigheid tussen de vijf grootste landen van Europa: Engeland, Rusland en Frankrijk aan de ene kant en Duitsland en Oostenrijk-Hongarije aan de andere kant. Ondertussen waren de Verenigde Staten uitgegroeid tot een wereldmacht. Het kon haast niet uitblijven dat dit land zich met de Eerste Wereldoorlog in Europa zou bemoeien. Dat gebeurde in 1917. De Verenigde Staten kozen de kant van Engeland en Frankrijk en het was vooral dankzij hun inbreng dat de Eerste Wereldoorlog het jaar daarop beëindigd werd. Duitsland was de grote verliezer. In het Verdrag van Versailles werd bepaald dat het land geen eigen leger meer mocht hebben en dat het enorme herstelbetalingen moest doen aan de overwinnaars. Deze maatregelen werden vooral genomen uit angst dat Duitsland zich zou herstellen en weer een machtige concurrent van Engeland en Frankrijk zou worden. De Eerste Wereldoorlog zou de laatste oorlog moeten worden van de beschaafde westerse wereld: de oorlog die alle andere oorlogen moest voorkomen. Met dit doel werd in 1919 ook de Volkenbond opgericht.

Al aan het einde van de Eerste Wereldoorlog had de Amerikaanse president Woodrow Wilson met zijn ‘Veertien Punten’ het fundament gelegd voor een wereldwijde samenwerking van landen. In deze Veertien Punten stond dat elk land onafhankelijk moest blijven maar dat vanuit die onafhankelijkheid nauw samengewerkt moest worden om een conflict zoals de Eerste Wereldoorlog te voorkomen. Wilsons ideeën waren erg belangrijk in het oprichten van de Volkenbond, hoewel de Verenigde Staten er zelf geen lid van werden. Duitsland en Rusland (dat toen al communistisch was) mochten aanvankelijk geen lid worden, maar werden in 1925 alsnog toegelaten. De Volkenbond bestond uit vier onderdelen: een Algemene Vergadering, een Raad, een Secretariaat en een Permanent Hof van Internationale Justitie. In de Algemene Vergadering had elke lidstaat één stem en werden kwesties voorgelegd en besproken. De besluiten van de Vergadering waren slechts adviezen, en landen konden die opvolgen of in de wind slaan. In de jaren ’30 bleek al gauw hoe beperkt de macht van de Volkenbond was. Japan veroverde in 1931 de Chinese provincie Mantsjoerije binnen en toen de Volkenbond daar kritiek op leverde zegde Japan het lidmaatschap op. Italië deed in 1936 hetzelfde na de verovering van Ethiopië. Duitsland volgde later dat jaar en bezette al gauw Oostenrijk en Tsjechië. De Volkenbond kon hier niets tegen doen.

In 1939 brak de oorlog tussen Duitsland, Engeland en Frankrijk uit en de Volkenbond verviel tot een machteloos orgaan waar niemand meer naar luisterde. De Verenigde Staten werden in 1941 bij het conflict betrokken. Winston Churchill, premier van Groot-Brittannië, en Franklin Roosevelt, president van de Verenigde Staten, zagen in dat alleen een nauwe samenwerking tussen hun landen zou leiden tot het verslaan van Duitsland en Japan. Churchill was de eerste die de term ‘Verenigde Naties’ gebruikte. Roosevelt nam deze term over en op 1 januari 1942 werd de Verklaring door Verenigde Naties getekend tijdens een conferentie in Washington. In de Verklaring werd afgesproken dat Duitsland eerst zou worden verslagen en dat men zich daarna volledig ging richten op Japan. Maar zowel Roosevelt als Churchill hadden geleerd van de Eerste Wereldoorlog. Het alleen maar verslaan van de tegenstander was niet genoeg gebleken; er moest een strategie worden uitgestippeld voor ná de oorlog. Samen met de Russische leider Stalin ging men in 1943 een paar keer rond de tafel zitten, eerst in Moskou en later in Teheran, Noord-Afrika, om na te denken over een blijvende alliantie in de vorm van een internationale organisatie. Deze organisatie zou veel meer macht moeten hebben dan de Volkenbond.

In 1944 kwamen afgevaardigden van Frankrijk, China, de Verenigde Staten, Groot-Brittannië en de Sovjet-Unie bij elkaar om de plannen uit te werken voor de organisatie. Men dacht na over de volgende punten:

• Het doel van de organisatie
• De landen die zich erbij mochten aansluiten
• De structuur van de organisatie
• De macht van de organisatie: op welke manier de vrede bewaard zou worden en hoe men landen zou dwingen het beleid van de organisatie te volgen

In februari 1945 volgde de Conferentie van Jalta, de belangrijkste ontmoeting tussen Stalin, Churchill en Roosevelt tijdens de oorlog. Op deze conferentie werden belangrijke afspraken gemaakt over de Verenigde Naties. Op 25 april 1945 zou in San Francisco een vergadering zijn voor de oprichting van de Verenigde Naties; alle landen die voor 1 maart 1945 de kant van de Geallieerden hadden gekozen mochten lid worden. Een voorbeeld hiervan is Brazilië, dat vanaf 1939 neutraal was geweest maar nu de oorlog verklaarde aan Duitsland en Japan, om op die manier het lidmaatschap van de Verenigde Naties te verkrijgen. Duitsland zou verdeeld worden in bezettingszones. Het zou niet zo erg boete hoeven te doen als na de Eerste Wereldoorlog, omdat dat alleen maar voor wrokgevoelens onder de Duitse bevolking zou zorgen. Oost-Europa zou onder toezicht van de Sovjet-Unie komen te staan, West-Europa onder toezicht van de Verenigde Staten en Groot-Brittannië. De Geallieerden zouden zoveel mogelijk hulp bieden om van Europa weer een welvarend continent te maken.

Op deze conferentie werden de contouren van het naoorlogse Europa zichtbaar. De VN zou de organisatie om alle oorlogen te voorkomen worden. Het zou zorgden voor eenheid in de hele wereld. Duitsland zou op termijn ook lid mogen worden. Toch werd in Jalta vooral duidelijk hoe verdeeld de Geallieerden waren: Sovjetleider Stalin was zo wantrouwig richting de andere twee deelnemers dat hij zijn land niet wilde verlaten; daarom moest de conferentie in Oekraïne plaatsvinden. Ook werd duidelijk dat Europa na de oorlog in tweeën gedeeld zou worden. Roosevelt wilde zo graag dat de Sovjet-Unie lid werd van de Verenigde Naties dat hij in ruil daarvoor toegaf aan Stalins eis om Oost-Europa te bezetten. De Verenigde Naties zouden dus al een min of meer valse start maken. Zoals afgesproken begon op 25 april 1945 de conferentie waarop de Verenigde Naties opgericht moesten worden. Hieraan namen niet alleen regeringen deel maar ook een aantal organisaties die economische eenheid nastreefden. Op 26 juni 1945 werd het Handvest van de Verenigde Naties getekend door de vijftig leden; in oktober tekende Polen, omdat het geen afgevaardigde naar de conferentie had kunnen sturen.

De VN nam in hoofdlijnen de structuur over van de Volkenbond, die in april 1946 officieel werd opgeheven. De Algemene Vergadering was het belangrijkste onderdeel van de organisatie, daarnaast waren er nog andere organen zoals het Internationaal Gerechtshof in Den Haag. In 1951 werd het hoofdkwartier van de Verenigde Naties in New York in gebruik genomen.

Al meteen na de Tweede Wereldoorlog werd duidelijk dat er genoeg te doen was voor de Verenigde Naties. Overal in de wereld had de oorlog economie en politiek en dagelijks leven ontwricht. In Brits-Indië, één van de belangrijkste koloniën van het Britse Rijk, zorgde een religieus verschil van mening al gauw voor oorlog. Onder leiding van Gandhi waren de hindoes in het zuiden van het rijk een onafhankelijkheidsbeweging begonnen die meteen na de Tweede Wereldoorlog succes had. In het noorden woonden echter vooral moslims die in het nieuwe, onafhankelijke India niet vertegenwoordig zouden worden. Dit leidde in 1947 tot een verdeling van Brits-Indië in een hindoestaans India en een islamitisch Pakistan. Deze landen kregen al gauw onenigheid over twee provincies met een gemengde bevolking: Kasjmir en Jammu. Pakistan bezette deze gebieden en India probeerde ze terug te veroveren. De VN nam een resolutie aan waarin stond dat beide partijen hun troepen terug moesten trekken zodat de regio’s zelf hun toekomst konden uitstippelen, en stuurde een troepenmacht naar het gebied om de vrede te handhaven. Palestina was tot 1947 eveneens een Britse kolonie. Het land werd verscheurd door een bloedige twist tussen Joden en Arabieren. Vlak na de Tweede Wereldoorlog droegen de Britten hun verantwoordelijkheid over het gebied over aan de Verenigde Naties. In de Algemene Vergadering werd een voorstel ingediend om de Joden een eigen staat te geven. Dit voorstel werd in 1947 aangenomen. De Staat Israël moest meteen daarna het hoofd bieden aan alle omliggende Arabische staten, maar wist zich te handhaven en uit te groeien tot de belangrijkste bondgenoot van de Verenigde Staten in het gebied.

Het grote verschil tussen de Volkenbond en de Verenigde Naties was dat de laatste organisatie kan beschikken over een eigen troepenmacht, de zogenaamde blauwhelmen. Daardoor kunnen landen gedwongen worden om de resoluties van de Algemene Vergadering daadwerkelijk uit te voeren. In de loop der jaren hebben de Verenigde Naties en de blauwhelmen in veel conflictgebieden gezorgd voor vrede en stabiliteit. Denk aan het voormalige Joegoslavië in de jaren ’90. In een aantal gevallen stond de VN machteloos; maar vaak ook heeft de organisatie bijgedragen aan een toekomst waarin beide partijen elkaar niet meer naar het leven staan.